Hoe Staatsbosbeheer natuur en landbouw weet te combineren

Jonge boeren gaan voor meer natuur

Theo Bakker zit wekelijks bij boeren aan de keukentafel dus hij weet wel zo ongeveer wat er speelt op de erven. “Het valt me op hoe gemotiveerd boeren zijn om natuurlijke landbouw te laten werken”, zegt hij. “Zeker de jongere generaties. Die hebben inmiddels wel op school meegekregen dat het anders moet, toekomstbestendig.”

Die motivatie is cruciaal en vormt de basis van de samenwerking met Staatsbosbeheer. “In het begin is het belangrijk wederzijds vertrouwen en respect op te bouwen. Ik wil weten wat deze boeren beweegt om mij te bellen. Het gaat ons om intrinsiek gemotiveerde ondernemers. De boer die boer wil blijven, maar het echt op een andere manier wil doen. Anders dan de programma’s waarvan je de vlinders en de bloemen in de supermarkt ziet en waarbij de boer dingen afvinkt en dan weer overgaat naar business as usual. Daar zit ik niet op te wachten.”

Natuurgrond voor de boer

De boeren die Theo spreekt willen wel overschakelen op natuurinclusieve landbouw, maar daarvoor hebben ze meer grond nodig. Daarom verpacht Staatsbosbeheer een deel van de 40.000 hectare eigen grond. Die extra grond hebben deze boeren nodig omdat ze minder dieren per hectare gaan houden.

Is dat niet zonde van dat beetje natuur dat we in Nederland nog hebben? “Nee”, zegt Theo stellig. “Op de landbouwgrond van de deelnemende boeren vergroten we namelijk de biodiversiteit. En op de gronden die wij verpachten, blijft de natuur leidend. Stel je voor dat de kwaliteit van de natuur op onze gronden toch iets naar beneden gaat. Dan heb je alsnog natuurwinst omdat op de landbouwgrond de biodiversiteit zo is toegenomen.”

En door die toegenomen biodiversiteit op landbouwgrond, worden de natuurgebieden ook verrijkt. Bijvoorbeeld door de aantrekkingskracht op nachtzwaulwen. “Die broeden in het halfopen landschap van onze natuurgebieden, maar foerageren in de iets rijkere extensieve* landbouwgebieden. Hier versterken de twee gebieden elkaar dus. En neemt de biodiversiteit toe.”

*Bij extensieve landbouw wordt maar weinig ingegrepen in de natuur. Deze vorm van landbouw is erop gericht om te produceren op meer hectare grond met minder input van buiten, zoals kunstmest, veevoer en gewasbeschermingsmiddelen.

Gedreven door maximale productie

En dat de biodiversiteit toeneemt, dat is hard nodig. Want biodiversiteit en intensieve landbouw gaan niet samen. “De industriële vorm van landbouw is slecht voor de biodiversiteit en voor onze gezondheid, en het is niet klimaatbestendig.” Dat weten de deelnemers van het programma maar al te goed. “Dat zijn bijna allemaal veehouders. Die groep is over het algemeen gedreven door maximale productie. Hoe meer melk in de tank, hoe beter. Gestimuleerd door toeslagen van de zuivelindustrie. En dat gaat ten koste van biodiversiteit en een mooi landschap.”

Des te mooier dat juist deze groep aanklopte bij Staatsbosbeheer. Al is voor echte verandering wel een lange adem nodig. “Er zijn heus wel boeren die het anders willen, maar die kunnen vaak niet. Dat komt omdat wij, onderwijs, banken en overheid, drie generaties boeren richting die maximale productie hebben gestuurd. Dat draai je niet zo snel terug. Ik hoor van boeren dat banken niet thuis geven als ze een kleine uitbreiding of optimalisatie willen. Maar de banken zijn er wel voor boeren die hun productie willen verdubbelen. Met als gevolg dat veel boeren tot hun oren in de schulden zitten.”

Ook op school werd bijna nooit anders gepredikt. “Van de lagere agrarische school tot de universiteit stond het intensiveringsmodel centraal. Daar is een flinke slag te maken. Al is er binnen het onderwijs gelukkig steeds meer ruimte voor natuurlijke landbouw.”

Natuurinclusieve landbouw: win-win-win

Het moet anders, dat is duidelijk. Maar hoe ziet dat anders eruit? Dit is hoe Theo natuurinclusieve landbouw definieert: “Een houdbare vorm van voedselvoorziening die van natuurlijk kapitaal gebruikmaakt. Hierbij zetten we natuurlijke rijkdom in, in plaats van extra maatregelen zoals kunstmest.”

Natuurlijke rijkdom? “Ja! Als je de bodem goed verzorgt, stimuleer je het bodemleven. Dit zorgt vervolgens voor optimale grasgroei. Koeien die gras eten hebben een veel betere omega 3/6-verhouding dan koeien die veel met mais en brok worden gevoerd. Koeien die in de wei staan, stoten bovendien minder emissies uit omdat urine en mest gescheiden vrijkomen en gelijk door het bodemleven worden opgenomen. Ook hoef je het gras niet naar de stal te halen omdat de koeien in de wei eten. Dat scheelt arbeid, dure machines en diesel.”

Sluitende kringloop

Naast het stimuleren van de biodiversiteit en het verbeteren van de kwaliteit van het landschap door middel van groenblauwe dooradering (netwerk van landschapselementen zoals bomensingels, houtwallen en sloten), is ook een sluitende kringloop een van de drie elementen waarop de KPI’s voor dit programma zijn gebaseerd.

 “Een sluitende kringloop en grondgebondenheid betekent dat zoveel mogelijk voer van het eigen bedrijf komt en dat ook de mest binnen het eigen bedrijf kan worden ingezet. Dat scheelt kosten voor de boer en heeft veel minder milieu-impact op de omgeving. Hierin kun je heel ver gaan. Je kunt ervoor kiezen geen soja meer te halen uit Brazilië. Wat betekent dat voor je footprint?”

Weidegang en een rijk bodemleven

Naast voldoen aan de KPI’s zijn er een aantal voorwaarden om überhaupt mee te mogen doen aan het programma. Een van die voorwaarden is dat koeien tenminste 900 uur per jaar in de wei staan. Een andere is een rijk bodemleven. “Daar passen kunstmest en gewasbescherming niet bij. Boeren moeten duidelijk aangeven hoe ze dit gaan verminderen, inclusief een plan voor de komende 12 jaar, de duur van het pachtcontract.”

En daarnaast is voor elke boer maatwerk een vereiste. “Boeren zijn ondernemers, die houden van vrijheid. Dus we gaan niet voor elke vierkante meter voorschrijven wat daar moet gebeuren. We bieden ze veel tools en daaruit kunnen ze putten om de natuur weer ruimte te geven.” 

Samenwerken aan meer natuur

Ook kunnen boeren via Staatsbosbeheer contact leggen met collega’s om van te leren en mee samen te werken. Daarnaast ligt binnen het programma meerwaarde in het uitgebreide netwerk van Staatsbosbeheer, bestaande uit gemeentes, waterschappen en provincies. Die laatste geeft bijvoorbeeld vergoedingen voor het onderhoud van een ecologische verbindingszones.

Geen hoge investeringskosten

Wat kost natuurinclusief boeren eigenlijk? Deelnemers aan het programma hoeven in ieder geval niet meer te investeren dan normaal, integendeel. “Als ze bijvoorbeeld een nieuwe stal nodig hebben, kunnen we in plaats van een emissievrije stal kiezen voor een potstal [LINK]. Dat is ook beter voor de bodem en voor ontwikkeling van de natuur.”

En kunnen de boeren dan ook rekenen op een betere prijs voor hun producten? “We hopen dat ze op termijn een betere prijs krijgen. Dat de markt de meerwaarde ziet. Dat is nu helaas nog niet het geval.”

Mede daarom onderzoekt Staatsbosbeheer andere verdienmodellen voor boeren. Bijvoorbeeld in natuurgebied De Maasheggen bij Boxmeer. “Normaalgesproken wordt het onderhoud daar door landelijke aannemers gedaan, maar dit kunnen boeren ook doen, voor hetzelfde bedrag.”

Schaalbaar

Is het initiatief schaalbaar? “We denken van wel. Uiteindelijk hopen we op 80 deelnemers. Wij hebben behoorlijk wat grond, al is niet alles inzetbaar voor agrarische doeleinden.

Wat zou helpen is als de overheid niet alleen de bedrijven opkoopt, maar ook die grond gebruikt om andere bedrijven te helpen om te extensiveren. Dat gebeurt nog niet.”

En uiteindelijk moeten ook andere spelers hun bijdrage leveren. “Grote supermarkten en cateraars spelen een rol. Zij moeten meer kwaliteitseisen stellen aan producten en de marketing verbeteren van natuurinclusieve producten. Dan snapt de consument ook waarom die de boer meer moet betalen. Omdat de inhoud gewoon beter is.”