Naturalis-directeur Koos Biesmeijer zet koers richting natuurinclusieve landbouw

Je werkt al 20 jaar aan biodiversiteit. Hoe staat het ermee, en dan vooral in ons eigen land? 

"In Nederland zijn we kampioen biodiversiteitsverlies. Op allerlei lijstjes scoren we het slechtste; we hebben minder natuur en de kwaliteit ervan is vaak slecht. Natuurdoelen halen we niet, water heeft niet de goede kwaliteit. Sinds 1990 is in ons landbouwgebied, de populatie vogels, zoogdieren en vlinders met 50 procent afgenomen."

Hoe komt dat?

"In Nederland wonen natuurlijk veel mensen op een relatief klein oppervlak. Dat is trouwens niet de hoofdreden, want wonen en infrastructuur nemen maar 30 procent in beslag, 60 procent is landbouw."

En bij die landbouw gaat het mis?

"Nou, we produceren te veel goedkoop voedsel. Dat gaat ten koste van het milieu. Want we hebben intensief landgebruik en er komt te veel stikstof in de lucht. Dat ligt niet aan de boeren, want die kunnen vaak niet anders. Die worden die richting in gedwongen.

Maar feit is wel dat we dieren en gewassen kweken die eenvormig zijn en daardoor zwak: ze kunnen niet tegen ziektes en parasieten. Gangbare landbouw is heel efficiënt en effectief, helaas ook als het gaat om het uitschakelen van de natuur."

Je bent betrokken bij het programma Boeren.Natuurlijk! van MVO Nederland. Als we kijken naar natuurinclusieve landbouw, dan zegt MVO Nederland: dat moet het nieuwe normaal worden. Hoe zie jij dat? Is het ook wat jou betreft de punt aan de horizon?

"Ik denk dat de eerste vraag is: werkt het? Uit onderzoek blijkt dat als je gangbare landbouw met biologische landbouw vergelijkt, biologisch 30 tot 50 procent meer biodiversiteit oplevert. Ook bij biodynamische en regeneratieve landbouw heb je minder kunstmest en minder gif nodig. Het is mede daardoor ook goedkoper. Je produceert minder, maar de waarde van de producten is groter, en het is gezonder. Dus ja, het werkt."

"We moeten daarom denk ik de richting op van natuurinclusieve landbouw, maar niet alle landbouw hoeft natuurinclusief te worden. Je moet ook kijken naar de waarde van natuur en waar natuur zich bevindt."

Wat bedoel je met de waarde en ligging van de natuur?

"De waarde van natuur hangt af van de locatie. Neem de Sallandse Heuvelrug. Voor nabijgelegen landbouwbedrijven en ook een drinkwaterbedrijf is het een belangrijke waterbron. Alleen, die ontwatering is nadelig voor recreatie; wandelen, iets waarvan veel mensen houden, is minder aantrekkelijk in een sterk ontwaterd gebied.

De grootste waarde van natuur ligt meestal niet primair bij de landbouwproductie. Als beleving en recreatie belangrijk zijn, moet je daarin investeren. En dan kun je best nog een eind verderop intensief voedsel produceren. Of juist inzetten op hoogwaardige voedselproductie vlakbij waar mensen wonen. Dus ja, de richting van natuurinclusief moeten we op, maar niet alles hoeft natuurinclusief te worden."

Je zegt zelf dat boeren tegen wil en dank een bepaalde kant op zijn gestuurd. Hebben ze dan nog wel energie om opnieuw helemaal te veranderen?

"In de Alblasserwaard werk ik samen met een aantal boeren. Die biologische boeren verdienen nu meer dan eerst, want de kosten zijn lager en de inspanningen minder. Andere boeren willen ook wel de overstap maken, maar die transitie moet wel gefinancierd worden. Dat is lastig want banken blijven hameren op wat was afgesproken en leveranciers willen gewoon hun producten blijven ontvangen. Verder is het ook wel spannend om zonder gif door te gaan, met het oog op ziektes."

Overstappen naar een andere vorm van landbouw brengt dus behoorlijk wat onzekerheid met zich mee. Waar halen de boeren die het wel doen de motivatie en moed vandaan?

"De natuurinclusieve boeren die ik ken zijn niet overgestapt vanwege hun portemonnee. Het begint vaak met een heftige ervaring, waarna ze denken: hee, dit kan niet meer op deze manier. Bijvoorbeeld door ziekten van en plagen bij landbouwgewassen. Of het besef dat ze op een andere manier met hun koeien om willen gaan."

En wat gebeurt er na dat besef?

"Dan begint die moeizame zoektocht, want je verliest je hele keten. Het is niet zo dat je zomaar een radar kunt veranderen in je keten en dat de Rabobank dan nog zonder meer achter je staat. Tot nu toe zijn natuurinclusieve boeren al zoekende door schade en schande wijzer geworden."

Is er dan geen algemene wegwijzer voor boeren die het anders willen doen?

"Bij agrifood is dat lastig omdat alle ketens er anders uitzien. MVO Nederland kan met haar grote netwerk de overstap voor boeren wel gemakkelijker maken. Daarom is een initiatief als Boeren. Natuurlijk! over het algemeen ook supergoed. Ook omdat je als aanjager natuurlijk wil dat de koplopers genoeg business hebben."

En wie moet die transitie betalen?

"Er is niet één route. Dat zie ik ook bij de boeren waarmee ik werk. Sommigen nemen een andere baan, anderen teren op eigen reserves of gaan meer zelf doen zoals hun eigen marketing. In discussies gaat het altijd over: wanneer gaan boeren nou om? Maar als ze het geld krijgen, dan kunnen ze het!"

Kunnen alleen idealisten de overstap naar natuurinclusief maken?

"Ik noem ze liever realisten. Neem Hoeve Biesland van Jan Duijndam. Hij wist zeker dat hij een andere kant op wilde en ging toen op zoek naar manieren om dat mogelijk te maken. Dat vergt een andere instelling. Je begint met kijken waar behoefte aan is. Dat kan bijvoorbeeld zijn het produceren voor de lokale markt of een landwinkel of zorgboerderij beginnen.

Het is ook handig om te bedenken wie baat heeft bij een bepaald landschap. Want de partijen die ervan profiteren, kunnen helpen om een verdienmodel op te zetten. Dat kan een stad zijn, een gemeente, een waterschap of bijvoorbeeld een zorgverzekering."

Wat als boeren niet willen veranderen?

"Ik geloof in de wortel en de stok. Met wet- en regelgeving zoals de CSRD kunnen we de onderlaag uitfaseren. Daarnaast moet je natuurinclusieve landbouw aantrekkelijk maken. Hierin kan het project Boeren. Natuurlijk! een grote rol spelen door de transitiepaden te schetsen."

Dit alles is nauw verweven met het thema Natuurlijk Kapitaal waarop jij veel werkt. Wat betekent natuurlijk kapitaal voor jou?

"Natuurlijk kapitaal is de waarde van biodiversiteit in ons economisch systeem. Het is vergelijkbaar met kapitaal op de bank; dat is niet om op te maken maar om te leven van de rente. Dan wordt je kapitaal groter. Dat moet je in de natuur ook doen. We zien de natuur te veel als een gebruiksvoorwerp. En dan gaat de waarde omlaag en de rente ook."

Waaruit bestaat die rente in de natuur?

"Uit de ecosysteemdiensten, de diensten die de natuur levert aan de mens, zoals gezond water, een gezonde leefomgeving en een plek om in te recreëren. De waarde van deze diensten is enorm: de natuur heeft een ongeveer 20 keer zo hoge bijdrage aan onze economie dan onze eigen economie, alle bnp’s bij elkaar opgeteld."

Heb je daar een voorbeeld van?

"Nederland zou niks zijn zonder onze duinen. De Amsterdamse Waterleidingduinen bijvoorbeeld beschermen ons tegen de zee. Zonder duinen zou kustbescherming niet te betalen zijn. Tegelijkertijd leveren diezelfde duinen drinkwater voor Amsterdam, een van de steden met het schoonste drinkwater ter wereld. Op een andere manier de stad van drinkwater voorzien zou duurder zijn en het water is dan van mindere kwaliteit. Bovendien recreëren er ook nog miljoenen mensen per jaar in de duinen!
 
Ander voorbeeld: de overstromingen in Limburg. Waarom heeft dat maar ongeveer 200 miljoen euro gekost? Omdat we meer dan twee miljard hebben geïnvesteerd om meer ruimte te maken voor de rivier daar zodat het water zich meer kon verspreiden. We hebben het landschap ingezet als buffer voor klimaatproblemen, dat scheelt 10 tot 15 centimeter waterniveau."

Je werkt ook samen met ondernemers aan biodiversiteitsherstel. Bedrijven hebben vaak wel focus op de energietransitie en op klimaat in het algemeen, maar minder op de natuur als geheel. Waarom denk je dat natuurlijk kapitaal zo’n lastig thema is voor ondernemers?

"Omdat het niet in het systeem zit. Zij zien natuurlijk wel dat de natuur het recht heeft om er te zijn, en dat het mooi en leuk is. Maar de echte waarde ervan? Ook sommige onderzoekers bij Naturalis zijn allergisch voor dat woord. Mensen hebben er verschillende beelden bij. Het ene beeld gaat over rentmeesterschap, dat we de aarde te leen hebben. Utiliteit is een ander beeld. Ik probeer met beiden te werken. Want geen van de boeren met wie ik werk doet het voor het geld." 

En dan de uitsmijter: wat is jouw gouden tip voor boeren?

"Praat met je buren. Ook, juíst, als die anders zijn dan jij. De agrariër van een paar percelen verderop wil misschien ook wel investeren in natuurlijk kapitaal. Met meerdere boeren tegelijkertijd kun je het landschap nemen als uitgangspunt. Vooral als jullie besluiten dat je misschien wel meer water wil aanleggen of een plek wil creëren waar mensen doorheen kunnen wandelen."