De beste voedingsbodem voor het klimaat is de natuur zelf

Ik weet nog goed het moment dat ik besloot me in mijn leven hard te gaan maken voor natuurherstel. Dat was nadat ik had gewerkt op een regeneratieve boerderij in Zuid-Spanje. Daar is het ’s zomers zo verschroeiend heet dat de bodems er als woestijn zijn. Dat was ook precies hoe ik de boerderij leerde kennen: kale, onbegroeide en verdorde grond door veel ploegen en het ‘netjes maken’. Daar moest dringend iets aan gebeuren. En dan niet met kunstmatige ingrepen en middelen. Nee, gewoon door slim gebruik te maken van de natuur haar eigen processen.

De situatie in Zuid-Spanje is natuurlijk een extreem voorbeeld, maar het geeft wel goed weer wat we momenteel met de landbouwgrond aan het doen zijn, ook in Nederland. Ook hier ploegen we en maken we de boel constant ‘netjes’. Met kunstmest sturen we plantgroei bij door planten – niet de bodem – te voeden, waarmee we opbrengsten voorspelbaar maken. En met pesticiden vechten we tegen ziekten en plagen, die juist in verarmde systemen maar al te graag de kop op steken. Zo houden we nog een oogst over. Maar zetten we het bodemleven en de natuurlijke omgeving wel bijna volledig buitenspel. Dat is egoïstisch. En niet slim bovendien, want op de lange termijn destructief. Ik leg uit hoe dat zit.

Een gezonde bodem voor gezonde producten

Je zou de bodem kunnen zien als een soort huid. Een huid met verschillende lagen die begint met begroeiing van verschillende planten. Elke plant- en bodemlaag heeft weer andere functies en kenmerken, met binnen die lagen ook verschillende actieve soorten en samenwerkingen. Juist de langjarige samenwerking tussen al die lagen en soorten – inclusief bacteriën en schimmels – zorgt voor een gezonde, veerkrachtige bodem. Juist zo’n bodem brengt gezonde producten voort. Die voedt niet alleen een plantje, maar steunt de wijdere ecologische omgeving. En dat betekent dus ook dat je die bodem niet elk jaar weer moet omploegen en platrijden.

Een ploeg doorsnijdt alles en keert de bodem zelfs om, waardoor de complexiteit en diversiteit uit het geheel gehaald wordt. Eigenlijk breng je een (soorten)rijker systeem steeds terug naar een simpeler en armer systeem, waarin juist onkruiden en microben gedijen die goed in verstoorde systemen groeien. En dat terwijl we graag planten verbouwen die eigenlijk een rijker, en meer ondersteunende (bodem)ecologie nodig hebben. Door ieder jaar dit kunstje te herhalen, werk je de natuurlijke opbouw en weerstand van bodem en ecologie tegen alsof je wekelijks je huid openkrabt. Pijnlijk, én je stimuleert de kans op infecties.

Ondersteunen van een levend systeem

Het gekke is: sommige landbouworganisaties en -bedrijven zeggen dat het prima gaat met hun bodems. Maar in mijn optiek kijken ze er dan vooral naar of die bodems genoeg produceren. De sector heeft landbouw tot een gerichte receptuur met specifieke ingrediënten gemaakt, terwijl het gericht zou moeten zijn op het ondersteunen van het levende systeem en haar gezondheid en veerkracht.

Op landbouwscholen ging het de laatste decennia veel te weinig over hoe bodembiologie überhaupt werkt en hoe je dat ondersteunt. In plaats daarvan ging het over welke middelen en technische ingrepen je moet plegen om zo veel mogelijk te verbouwen. Dat is bizar, zeker als je weet dat je zelfs in een woestijn prima voedsel kunt verbouwen. Zo lang je maar met natuurlijke processen werkt en bodem centraal stelt.

Het leven onder de grond is wat het leven boven de grond mogelijk maakt, en vice versa. En dat kan dus zelfs als het begint met zure of dode grond, zolang je maar integraal kijkt en de natuurlijke opbouwende processen volgt. Zorg voor een jaarronde begroeiing, zet bomen neer, verrijk met diverse soorten en binnen een (paar) jaar kun je de zelfs de meest dode grond tot leven brengen. Als je weet hoe magisch natuur werkt, dan kán je haar nooit van je leven meer tegenwerken.

De waarde die de bodem heeft voor het bereiken van de klimaatdoelen wordt inmiddels steeds duidelijker. Kijk alleen maar de documentaire Kiss the Ground om te ervaren hoe belangrijk het is wat er onder onze voeten ligt en leeft. Vaak hebben we het alleen over CO2 en de rol die de bodem speelt bij het opnemen van koolstof. Dat is echter nog niet eens de hélft van waarom de bodem cruciaal is voor ons voortbestaan.

De bodem speelt met zijn koolstof, bodemleven en begroeiing vooral een essentiële rol in het faciliteren van de watercyclus. En het is diezelfde watercyclus die voor 90 tot 95 procent voor ons klimaat zorgt. Kale, omgeploegde bodems oxideren koolstof, warmen sneller op en koelen sneller af, en het nog aanwezige water verdampt. Gevolg is niet alleen meer CO2 in de lucht, maar vooral ook steeds minder water in de bodems en ondergrondse systemen. Het normale warmtetransport, de luchtvochtigheid en zelfs regenval worden daardoor negatief beïnvloed. Op lange termijn noemen we dat klimaatverandering.

Niet alleen focus op CO2

Alleen de focus op CO2 om onze klimaatproblemen op te lossen is net zo eenzijdig en ineffectief als dweilen met de kraan open. Sterker nog: als we nu onze CO2-uitstoot terug zouden brengen tot nul, zou het klimaat nog steeds ontsporen. Omdat we wereldwijd de natuurlijke bodem-, watercyclus- en dus klimaatvormende processen tegengaan.

Het afbreken van natuur en bodems betekent letterlijk het slopen van een leefbaar klimaat. Denk aan kaalkap in de Amazone, waar het oerwoud haar eigen regen genereert, maar de laatste jaren steeds warmer en droger wordt. Daarom is het tijd om met een integrale blik naar deze zaken te kijken. Je kan het ene niet los van het andere zien. En dus moeten we natuurlijke processen de waarde toekennen die ze verdienen. Natuurlijk kapitaal dus.

Het onderkennen van de waarde van onze natuur en haar processen is nog nooit zo nodig geweest als nu. Bodems, natuur en biodiversiteit: het zijn de onzichtbare hoofdrolspelers in ons leven. Zij zouden alle aandacht moeten krijgen. Aandacht die nu weggesnoept wordt door de energietransitie, gebracht als oplossing voor het klimaatprobleem, terwijl dat simpelweg niet zo is.

Dus mooi dat je zonnepanelen hebt of elektrisch rijdt, maar we komen er niet met de technische innovaties die CO2-uitstoot verminderen. Die innovaties doen niets aan het binden van koolstof, aan het herstellen van de watercyclus, aan het stimuleren van biodiversiteit. En dus niets voor ons ‘life support system’. Terwijl dat laatste het enige is wat tot een verbetering van de klimaatsituatie kan leiden.

Ecologie voor economie

Het is eigenlijk zo vanzelfsprekend dat het bizar is dat ik het moet zeggen, maar het waarderen van natuur, haar bronnen en haar processen moet in ons bewustzijn. Cruyff zei al “je ziet het pas als je het doorhebt”. Dus laten we het gaan doorhebben met z’n allen, want het is echt ons enige, echte gemeenschappelijke belang. Onze basis. Als we ons bij al onze acties, klein of groot, af zouden vragen: wat is de impact op de natuur en haar bronnen? Wordt het er beter van? Dan gaan wij en onze maatschappij het wel redden. Duurzaamheid gaat niet over zonnepanelen. Duurzaamheid gaat over leven. Over wat boeren, burgers en bedrijven gaan doen met bossen, bronnen en bodems. Met ons natuurlijk kapitaal. Als je het belang daarvan eenmaal ziet, dan zie je hoe groot het deel van onze huidige klimaat- en duurzaamheidsagenda’s gevormd zijn met blinde vlekken en economische belangen voorop. Laten we dan ook gezamenlijk ecologie voor economie stellen.

O, en nog even over die boerderij in Zuid-Spanje. Binnen een jaar nadat we die dorre, dode grond hadden aangepakt op basis van de principes van voedselbosbouw – dus met veel soortendiversiteit, plantlagen en met oog voor natuurlijke ontwikkeling – begon het land al gigantisch te bloeien, met een revitaliserende bodem. Er groeiden paddenstoelen die decennia al niet meer gezien waren in de buurt. Bomen van 3,5 meter hoog waren geen uitzondering en overal zag je vogels en insecten. Mooier kan niet, toch?

Wil je nu ook samen met ondernemers aan de slag met voedselbossen? Sluit je dan aan bij het netwerk agrifood van MVO Nederland, het grootste bedrijvennetwerk van duurzame ondernemers. Daarin werk je onder begeleiding aan thema’s als duurzaam beheer van natuurlijke hulpbronnen, eiwittransitie, het voorkomen van voedselverspilling en het verwaarden van reststromen.

Bekijk hier de trailer van de documentaire Kiss the Ground