Hoe een militair museum onderdeel werd van een maar liefst 25 jaar durend natuurinclusief bouwproject

Heb je iets met de term natuurlijk kapitaal?

“Ik gebruik de term zelf niet maar ik ben wel veel bezig met de betekenis ervan. In mijn werk betekent het dat je met slimme bijdragen de leefomgeving waardevoller kunt maken, door bij te dragen aan de natuur. En dus aan de toekomst.”

Hoe past het Nationaal Militair Museum binnen ons natuurlijk kapitaal?

“Kijk maar naar de 49 hectare aan grond, waar je drie verschillende landschappen vindt: bos, heide en grasland. Het is onderdeel van een groter natuurgebied, het Utrechts Landschap. Aan Heijmans de vraag: hoe zorgen we ervoor dat deze landschappen rondom het museum met inheemse natuursoorten goed tot hun recht komen? Het gaat daarbij om het scheppen van de juiste voorwaarden. Daar hoort constant monitoren en bijsturing bij. Dat is ook onderdeel van het DBFMO-contract dat in 2039 afloopt. Dan moet er een bepaalde kwaliteit te zien zijn, onder andere op het gebied van soortenrijkdom en flora en fauna.”

De duur van het contract is erg lang. Biedt dat kansen om beter samen te kunnen werken met de opdrachtgever?

“In mijn optiek wel. Omdat je een langdurige relatie met elkaar hebt, kun je initiatieven opstarten die langere tijd nodig hebben om te renderen. We zijn ook geneigd om problemen open en eerlijk te bespreken om zo de samenwerking in de toekomst te borgen.”

We horen vaak van ondernemers en werknemers: Ik ben al bezig met een klimaataanpak. Moet ik er nou nog iets bij doen? Hoe past een klimaataanpak binnen natuurinclusief bouwen?

“Als je bezig bent met natuurinclusief bouwen, bijvoorbeeld een woonwijk, dan werk je aan een goede waterhuishouding, een rijkdom aan soorten, dan voorzie je in een sterke basis flora en fauna, je bouwt zonnepanelen. Dan ben je dus automatisch al bezig met de energietransitie en het milieu. Als je natuur toevoegt en niet alleen stenen, zorg je er ook voor dat water goed wordt opgevangen en dat het niet te warm wordt. Met bomen voeg je natuur toe, vang je CO2 af, breng je verkoeling en creëer je een fijne sfeer om in te wonen. Al die dingen staan niet los van elkaar.”

Jullie opdrachtgever is het Ministerie van Defensie. Hoe belangrijk was het dat jullie op dezelfde lijn zaten met betrekking tot natuurinclusief bouwen?

“De ambities vanuit Defensie zijn hoog als het om natuurinclusief gaat. De basis van de contractvorming was een Nota Natuur, opgesteld door ecologen van Defensie. Daarin zijn onder meer de natuurwaarden van de oude vliegbasis vastgesteld en de gewenste natuurwaarden in 2039. Per natuurtype, grasland, heide en bos wordt hier specifiek op ingegaan. Op basis van deze eisen hebben we samen met architecten en ecologen het museum en het gebied ontworpen. Die Nota Natuur is essentieel. We krijgen contractuele boetes als wij de eisen die hierin staan niet voor elkaar krijgen.”

Hoe is in het tendertraject geprobeerd om er een natuurinclusief project van te maken?

“We hadden te maken met letterlijk 10.000 eisen voor het hele museumterrein, inclusief alle gebouwen. Die varieerden van soortenrijkdom, tot het aantal mensen dat in het museum moesten blijven werken tot de organisatie van de herdenking van de luchtmacht.

De prijs stond vast, zowel voor de bouw als voor het onderhoud. Ecologie maakt een groot onderdeel uit van de opdracht. Aan de markt is gevraagd: wie creëert de meeste waarde voor dit geld? We hebben vervolgens een bidbook van 1.000 pagina’s afgeleverd.”

Wat waren de vrijheden die de opdrachtgever jullie heeft gegeven?

“We hebben ontzettend veel vrijheid, zowel als het gaat om het gebouw als het terrein. Het is duidelijk welke prestatie van ons wordt verwacht. Vervolgens mogen we het zelf invullen.”

Hoe verhoudt die vrijheid zich tot de hoeveelheid aan eisen die werden gesteld?

“De eisen zijn output gespecificeerd. Dus er wordt niet gezegd: maai het gras drie keer per jaar, maar in plaats daarvan wordt gevraagd om een bepaald aantal hectare aan grasland van een bepaalde kwaliteit te ontwikkelen in de periode van 2014 tot 2039. Hoe we dit doen is aan ons. We hebben veel vrijheid om met onze eigen expertise de juiste weg te kiezen.”

Hoe belangrijk is het monitoren in het naleven van het contract?

“Essentieel. Ieder jaar doen we een ecologische toetsing, elke zes jaar een grote meting. Het is belangrijk om constant te monitoren en bij te sturen omdat we met externe factoren te maken hebben, namelijk de natuur. Neem bijvoorbeeld de stikstofdepositie, maar ook de droge jaren die we gehad hebben waarin bossen achteruit zijn gegaan. Daarover moet je in gesprek met de opdrachtgever, omdat je daardoor niet aan bepaalde afgesproken eisen kunt voldoen. Dat betekent dat je je eisen moet bijstellen. Als je een goeie onderbouwing hebt, is een contractuele wijziging mogelijk. Dat is van tevoren ook zo vastgelegd. Je past je aan aan de natuur en die is grillig.

Nog een voorbeeld: We hebben het museum ontworpen als energiezuinig gebouw, maar je moet in de praktijk kijken hoe een gebouw zich gedraagt. Hoeveel moet je verwarmen, hoeveel moet je koelen? Dat meten we elke twee weken uitgebreid en we sturen daarin constant bij. In het contract staat dat het in de grote hal in de zomer 24 graden moet zijn en in de winter 19 graden. Het systeem stond automatisch afgesteld op 20 graden in de winter dus met wat regeltechnische aanpassingen konden we al heel wat besparen.”

Welke concrete lessen kunnen andere bouwbedrijven hieruit leren als we kijken naar het belang van samenwerken tussen opdrachtnemer en opdrachtgever?

“Dat het alleen goed werkt als de opdrachtgever duurzaamheid ook hoog in het vaandel heeft staan. Opdrachtgevers moeten blijven pushen om duurzamer te bouwen. In 2012 ten tijde van deze tender stond ecologie nog niet zo op de voorgrond in bouwprojecten. Dat is gelukkig veranderd.

Wij werken veel voor overheden en die werken inmiddels steeds natuurinclusiever. Duurzaam bouwen zit intussen ook in ons DNA. We integreren dat ook in opdrachten waarin dat niet zo duidelijk omschreven staat.”

Hoe verleid je minder ambitieuze overheden?

“Tegenwoordig wordt in alle uitvragen wel gesproken over natuur, biodiversiteit of natuurinclusief bouwen. Vervolgens zet Heijmans dit om in een concreet plan voor de verbetering van biodiversiteit. Als een opdrachtgever vervolgens hoort dat daarmee een klein ecosysteem wordt toegevoegd, worden de verwachtingen soms overtroffen. Met ieder project willen we een betere biodiversiteit opleveren dan we daarvoor aantroffen.”

Hoe belangrijk is de dialoog tussen opdrachtgever en opdrachtnemer?

“Heel belangrijk. Omdat externe omstandigheden veranderen en om bijsturing vragen, maar ook om leermomenten vast te leggen zodat je het in een volgend project duurzamer kunt doen.
Sowieso is de dialoog met alle betrokken partijen van belang. Als wij een woonwijk bouwen, leggen we aan bewoners uit dat je gelukkiger wordt van groen. Bij het Nationaal Militair Museum is het belangrijk om constant in gesprek te zijn met alle partijen uit het consortium. Natuurlijk met de opdrachtgever, maar bijvoorbeeld ook met de Stichting Koninklijke Defensiemusea die verantwoordelijk is voor het museum en de mensen die er werken. Zij willen een gave museale experience neerzetten, maar ze hebben hulp nodig om dit te doen binnen de Wet Natuurbescherming. Wij proberen hen handvatten te geven.”

Hoe gaan recreatie en natuurwaarde in dit geval samen?

“Het blijft een spanningsveld tussen die twee. De stichting organiseert evenementen, zoals het Zomeroffensief. Daarvoor laten ze tanks rondrijden voor kinderen. Hartstikke leuk, maar we moeten wel checken hoe dit zich verhoudt tot de natuur. Hiervoor hebben we een Flowchart Ecologie ontwikkeld. Daarin moet je een aantal vragen beantwoorden zoals: vindt het evenement plaats tussen die en die datum? Bijvoorbeeld om te kijken of het in het broedseizoen valt. Zit er harde muziek bij? Dan beland je in een ja, nee of twijfelzone en bij die laatste moeten we in gesprek.” 

Hoe hebben jullie er intern voor gezorgd dat het een natuurinclusief bouwproject werd?  

“We hebben een partij ingehuurd voor het ecologisch beheer. Zij maken een jaarplanning met daarin onder meer wanneer we moeten maaien, exoten moeten verwijderen en vleermuisverblijven moeten onderhouden. Zij werken samen met ecologen van Heijmans. Deze groenbeheerders zijn door deze samenwerking en door het volgen van een aantal sessies bij ons, halve ecologen geworden. Ze weten nu hoe je een optimaal klimaat voor ringslangen creëert, wanneer je het beste kunt maaien, hoe je omgaat met dassenburchten en ook waar je er bewust voor kiest om dingen na te laten. Beheer betekent niet altijd ingrijpen.” 

Moet je iedereen meenemen in je natuurinclusieve visie?

“Ja, dat is noodzakelijk. We zien dat zowel groenbeheerders als mensen die technische werkzaamheden uitvoeren door de jaren heen veel meer gericht zijn op de natuur. Moet er bijvoorbeeld voegwerk worden vervangen, dan neemt een werkvoorbereider eerst contact op over hoe hij met de vleermuisvoorzieningen moet omgaan. En zo kan het zijn dat het voegwerk even moet wachten omdat het broedseizoen is en het te veel herrie maakt. Dat duurzaamheidsdenken komt er steeds meer in.”

Ook bij jou persoonlijk?

“Ja, nu ik meer kennis heb gekregen van natuurinclusief bouwen heb ik meer inzicht in hoe ecosystemen werken en wat er door toedoen van mensen kapotgaat. Het is soms fijn om onwetend te zijn, ignorance is bliss. Maar nu ik meer kennis heb kan ik niet meer de andere kant op kijken. Door mijn kinderen ben ik extra gemotiveerd om iets moois achter te laten voor toekomstige generaties. Het kost misschien nu nog meer effort, meer geld, maar niks doen is gewoon geen optie.”

Moeten alle bouwprojecten natuurinclusief worden?

“Ja, het rendeert sowieso beter dan op de ouderwetse manier. Dan bedoel ik niet alleen de directe geldwaarde die het oplevert, maar de waarde in bredere zin: hoe blij zijn mensen in de nieuwe omgeving? Hoe goed gaat het met de natuur in het betreffende gebied, gaat het ook goed als we met extreme weersomstandigheden te maken krijgen? Kan al het water dan wel afgevoerd worden of ontstaat er enorme schade? Kortom ik denk dat wanneer je breed kijkt, een natuurinclusief project op de lange termijn op alle vlakken beter zal renderen dan een 'ouderwets' opgezet project.”

Is dat realistisch of moeten jullie ook wel eens ja zeggen tegen een niet zo’n natuurinclusief project?

“We nemen werk niet meer zomaar meer aan. Bij Heijmans staan we voor een gezonde leefomgeving en we willen altijd biodiversiteit toevoegen in een project. Bij nieuwe projecten zijn we altijd scherp op kansen en bedreigingen met betrekking tot de natuur. Als in een plan voor een nieuwe woonwijk geen visie beschreven staat op ecologie, voegen we die vaak zelf toe. Hopelijk is dat over een tijdje niet meer nodig en wordt natuurinclusief bouwen de standaard.”