‘Hoge ambities zijn essentieel bij natuurinclusief bouwen’

Heb jij iets met de term natuurlijk kapitaal?

"Ik heb daar eigenlijk een klein beetje aversie tegen omdat het zo’n containerbegrip is. Net als duurzaamheid. Natuurlijk heb ik er tegelijkertijd wel iets mee, omdat het met mijn werk verweven is, maar ik gebruik de term zelden."

En biodiversiteit? Een begrip dat jullie volgens mij regelmatig gebruiken.

"Zeker. Die term gebruik ik continu. Maar biodiversiteit is eigenlijk ook een containerbegrip, het behelst zo veel. Mensen kijken me soms glazig aan als ik het hierover heb. Ik maak het liever wat specifieker, probeer het met concrete voorbeelden te duiden. Bijvoorbeeld dat je meer vogels, vlinders en bijen in de tuin krijgt als je meer en goed groen aanbrengt. Wie wil dat nou niet?

Maar ook dat veel van ons voedsel direct afhankelijk is van biodiversiteit. Onze appels bijvoorbeeld. Die kunnen goed groeien door bestuiving door bijen, plaagbestrijding door lieveheersbeestjes en een gezonde bodem door bodemorganismen. Valt een van deze groepen weg, dan is dat een gevaar voor onze appels.

Tenslotte benoem ik ook vaak dat groen in algemene zin goed is voor onze mentale en fysieke gezondheid. Mensen zijn vrolijker en er is minder ziekteverzuim op plekken die groener zijn."

Hoe past de Stadswijk Merwede in ons natuurlijk kapitaal?

"In mijn beleving gaan we van een rommelig industrieterrein naar een levendige stadwijk waar we meer groen en meer biodiversiteit brengen dan er nu is. Hiermee vergroot je dus je natuurlijk kapitaal."

We horen vaak van ondernemers en werknemers: Ik ben al bezig met een klimaataanpak. Moet ik er nou nog iets bij doen? Hoe past een klimaataanpak binnen natuurinclusief bouwen en specifiek binnen deze wijk?

"Ontwikkelaars krijgen inderdaad steeds meer opgaves, dat maakt het niet makkelijker. Maar het goede nieuws is dat biodiversiteit hier prima op kan meeliften. Kijk bijvoorbeeld naar wat wij doen: we zorgen voor veel groen op gevels en daken en we creëren veel schaduwplekken door de aanplant van bomen. Dat zijn primair misschien maatregelen ter bevordering van de biodiversiteit, maar doen ook veel voor klimaatadaptatie."

Jullie opdrachtgever is de gemeente Utrecht. Hoe belangrijk is het dat jullie op dezelfde lijn zitten als het gaat om natuurinclusief bouwen?

"Dat is essentieel. Wij hadden geluk dat de gemeente Utrecht dit project samen met het Merwede Lab uitvoert, een door de gemeente gefinancierde organisatie die innovatieve oplossingen stimuleert. Daardoor lag de ambitie op het gebied van groen en biodiversiteit heel hoog, net als die van ons.
Biodiversiteit wordt expliciet in het stedenbouwkundig plan genoemd. De randvoorwaarden zijn dat er een Merwedebiotoop moet komen gericht op een big five aan soortgroepen: vleermuizen, gierzwaluwen, kleine zangvogels, egels en vlinders en bijen. Op basis daarvan konden wij het plan concreter maken, samen met stadsecologen."

Wat heb je hiervan geleerd over hoe je beter of anders kunt samenwerken met de opdrachtgever?

"De samenwerking met het Merwedelab, als innovatieve tussenpartij, vond ik heel prettig. Zij hadden het volste vertrouwen in ons en zijn echt gericht op kwaliteit en innovatie. Daarnaast is de intensieve samenwerking met de stadsecoloog echt een meerwaarde gebleken. Wij hebben er samen voor gezorgd dat de ambities hoog bleven."

Is er voordat jullie echt begonnen van tevoren stilgestaan bij natuurinclusief bouwen, om te kijken of iedereen op dezelfde lijn zat?

"Dat is wel een advies dat ik altijd geef. Zorg dat je op voorhand definitie, visie en ambities op gebied van biodiversiteit borgt en voor iedereen helder maakt. Maar dat hebben we in dit geval niet gedaan want de gemeente had dus al een hoge ambitie en richting bepaald. Wij hebben de ambities en richting verder uitgewerkt en een plan gemaakt voor biotopen voor acht doelsoorten: de citroenvlinder, de grote klokjesbij, de tjiftjaf, de egel, de huismus, de gierzwaluw, de gewone dwergvleermuis en de laatvlieger. Daar creëren we voldoende verblijfplekken, voedselplekken, verbinding, veiligheid en variatie (de vijf V’s) voor. Veel andere soorten profiteren ook weer van deze maatregelen. Zo creëer je een gezonde basis voor een duurzame populatie. Dat is echt uniek."

Dus jullie snapten zo ongeveer wel elkaars belangen en ambities?

"Ja, dat denk ik wel. De stadsecoloog en wij zaten in ieder geval op een lijn. We voelden het beiden als een unieke kans om dit plan op detailniveau uit te werken."

Dat maak je wel eens anders mee?

"Zeker. Vaak is de ambitie met betrekking tot natuurinclusief bouwen onduidelijk en niet hoog. Dan wordt ons bijvoorbeeld gevraagd om aan een ontwerp nog wat maatregelen toe te voegen die goed zijn voor de biodiversiteit. Dat is niet de systeemgerichte aanpak die wij nastreven en die ook echt nodig is wil je de goede dingen en de dingen goed doen."

Hoe kun je ambitieverlies beperken?

"Door zo vroeg mogelijk in het proces concrete eisen op te nemen en een ecoloog in alle fases voldoende te betrekken. Dat gebeurde ook in dit project. Het was duidelijk dat er een hoge ambitie lag, maar het was nog niet heel concreet gemaakt. Dat zagen wij bij TAUW als onze taak."

Welke vrijheden hebben jullie nog meer gepakt om het plan natuurinclusiever in te vullen?

"De gemeente had de ambitie opgenomen om 50 procent natuurdaken aan te leggen, maar wat dat precies inhield werd niet benoemd. Dat hebben wij dus ingevuld. Binnen TAUW hebben wij een visie op wat een natuurdak is en op basis daarvan hebben we bepaald wat daken in dit geval concreet moeten opleveren voor o.a. de huismus en de citroenvlinder. Ook hebben we het aantal nestkasten per bouwblok concreet gemaakt."

Hoe werd dat concrete plan ontvangen?

"De hoeveelheden nestkasten schrokken sommigen binnen het opdrachtgeversteam wel af. Ze vonden het lastig dat wij die ambitie concreet hadden gemaakt en wilden het niet als verplichting zien. Daarnaast leverde dit extra uitzoekwerk op. Een deel vond het juist ook fijn dat we het deden. Zo wisten ze waar ze aan toe waren en konden ze dit concreet inpassen in de ontwerpen. Dat zorgde een beetje voor een tweedeling binnen de teams."

Moest je veel pushen om het er uiteindelijk doorheen te krijgen?

"Nee, dat was niet nodig. Sterker nog: de stadsecoloog wilde zelf ook heel hoog inzetten met het aantal nestkasten. Nog hoger dan ik. Hij wilde er 1 voor elk huis, 6000 dus. We zijn uiteindelijk uitgekomen op tussen de 4 en 5000 nestkasten. Bij de ontwikkelaars was wat meer zendingswerk nodig, bijvoorbeeld gericht op meer bewustwording. Uiteindelijk was ook daar pushen niet nodig."

Hoe belangrijk was de rol van de stadsecoloog?

"Hij heeft een zeer prominente rol en een heel positief effect gehad op de totale ontwikkeling."

Hadden jullie er intern ook een multidisciplinair team voor opgetuigd?

"Dat moet normaalgesproken wel, maar we hadden dit keer sec een ecologische opdracht, die we met een ecoloog konden invullen. De opdrachtgever en ontwikkelaars moeten er dan vervolgens integraal naar kijken."

Hoe belangrijk is de dialoog tussen de opdrachtgever, in dit geval de gemeente, en de opdrachtnemer, jullie?

"Essentieel. Ik probeer de opdrachtgever altijd goed mee te nemen in de keuzes die wij maken en de stappen die wij zetten. Samen kunnen we kijken naar wat realistisch is en tot een gedragen en biodivers plan komen. Ook het enthousiasmeren is voor dit thema heel belangrijk. Je moet mensen betrekken in je verhaal en samen plannen."

En hoe gaat dat nu? Er wordt ontworpen, een deel van de woningen is al op de markt gebracht. Hoe houd je vinger aan de pols om te zorgen dat de natuurinclusieve bouw wordt bewaakt?

"We hebben nu een prominente rol in het overleg met ontwikkelaars en architecten. Zij zijn bezig met de ontwerpen en ze leggen de tussenliggende stappen aan ons voor om te overleggen en te toetsen. Soms komen we dan gezamenlijk tot de conclusie dat er tien nestkasten minder kunnen komen. Dat is prima, als maar onderbouwd wordt waarom en als je niet fors afwijkt van de ambities.

Je moet het wel scherp in de gaten houden want ontwikkelaars, met name procesbegeleiders, vinden natuurinclusief bouwen soms best lastig. Veel architecten en vooral landschapsarchitecten lijken hier juist weer heel blij van te worden.

Daarnaast zeggen we ook tegen de gemeente Utrecht: ga met de ontwikkelaars in overleg. Je hebt bouwblokken en je hebt de openbare ruimte, die zijn beiden voor een huismus essentieel. Biodiversiteit houdt niet op bij de grenzen van onze nieuwe wijk. Dus daar is sturing nodig en invloed. De gemeente kan hierin systeemgericht hun verantwoordelijkheid  nemen."

In dit geval was het een één-op-één-opdracht. TAUW doet ook regelmatig mee aan aanbestedingsprocedures. Hoe belangrijk is het dat in zo’n vroeg stadium al natuurinclusieve keuzes worden gemaakt?

"Natuurinclusief bouwen hoort bij veel projecten helaas nog niet volwaardig tot de (aanbestedings)scope. Als het niet tot de selectiecriteria behoort, zetten ontwikkelaars daar ook niet volle bak op in. Logisch, toch? Een schilder doet ook geen aanbieding voor een muur die de klant niet geschilderd wil hebben. In tenders waar natuurinclusief bouwen wel een selectiecriterium is, word je soms omver geblazen door de verrassende en vernieuwende ontwerpen en ideeën."

Kun je een voorbeeld geven van hoe het mis kan gaan bij aanbestedingen?

"Ja. Wij hadden op een gegeven moment te maken met een tender waarop je veel punten kon scoren op duurzaamheid, onder meer op natuurinclusief bouwen. De winnaar die volledige sloop en nieuwbouw bedacht had, scoorde even hoog als de tweede partij die volledig is uitgegaan is van zoveel mogelijk behouden en hergebruiken. Dan heb je vind ik een grote fout gemaakt in je aanbestedings-/selectieleidraad."

Wat moet er worden aangepast in aanbestedingen?

"Wat mij betreft wordt natuurinclusief bouwen in elke aanbesteding opgenomen als volwaardig criterium. Zorg er hierbij voor dat ontwikkelaars kunnen scoren op het EMVI-criterium ‘biodiversiteit’ of ‘natuurinclusief ontwikkelen’. Aannemers willen dat echt wel. Er zit daar ook genoeg kennis en ervaring en anders huren ze dat wel in. Ik heb een aantal jaar bij Rijkswaterstaat gewerkt, waar een paar snelwegprojecten werden gegund met biodiversiteit als EMVI-criterium. Daar zijn hele interessante biodiverse bermen uitgekomen, bredere faunatunnels en boommarterportalen. Allemaal binnen het beschikbare budget."

Kun je als opdrachtnemer ook zelf meer ruimte pakken om natuurinclusiever te bouwen?

"Ja, ik zie steeds meer opdrachtnemers als ambassadeur van natuurinclusief bouwen. Als je meer ervaring hebt, ga je die rol ook meer pakken, merk ik. En durf je ook harder te zijn en de opdrachtgever er echt van proberen te overtuigen om het goed te integreren.  Soms krijg je dan een keiharde nee maar dat is dan maar zo. Vaak is het ook onwetendheid bij een opdrachtgever dus we blijven het proberen."